ΥΠΑΤΙΑ Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΗ ΠΡΟΣΤΑΤΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

τοῦ Κ.Α. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ

Ἡ Ἀλεξάνδρεια ὑπῆρξε τὸ κατ' ἐξοχὴν θέατρο τῶν θρῃσκευτικῶν συγκρούσεων τῆς μεταχριστιανικῆς ἐποχῆς· ὅμως ἡ πόλη δὲν ἦταν πάντοτε ἔτσι. Ὁ Πτολεμαῖος ὁ Λάγου καὶ οἱ διάδοχοί του κυβέρνησαν τὴν ἀχανῆ χώρα μὲ σύνεση, κατέστησαν δὲ τὴν πρωτεύουσά της κορυφαῖο πολιτιστικὸ κέντρο τῆς Μεσογείου· πολυτελεῖς Ναοὶ τῶν θεῶν (καὶ τῶν δύο λαῶν) καὶ βεβαίως ...

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟΝ

Tὸ πιὸ φημισμένο ἐπιστημονικὸ ἵδρυμα τῆς ἐποχῆς· ἦταν Ναὸς τῶν Μουσῶν καὶ Πανεπιστήμιο, στὸ ὁποῖο ἐδίδαξαν: ὁ Εὐκλείδης τῶν Στοιχείων, ὁ Ἐρατοσθένης (ὑπολόγισε τὴν διάμετρο τῆς Γῆς), ὁ Ἥρων μὲ τὰ αὐτόματα καὶ τὰ πνευματικά του, ὁ Διόφαντος μὲ τὶς ὁμώνυμες ἐξισώσεις, ὁ Πάππος μὲ τὰ γεωμετρικά του θεωρήματα, ὁ Ἀπολλώνιος ὁ Ρόδιος μὲ τὶς κωνικὲς τομὲς κ.ἄ.

ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ

Ὁ σεβασμὸς τῶν Ἑλλήνων στοὺς κατεκτημένους λαοὺς ὑπῆρξε ἀναμφισβήτητος· ὁ Ἀλέξανδρος προσέφερε τὰ νενομισμένα (θυσίες) στοὺς Αἰγυπτίους θεοὺς καὶ κατ' ἐντολὴν τοῦ Πτολεμαίου τοῦ Φιλαδέλφου μεταφράστηκε ἡ Βίβλος στὴν ἑλληνιστικὴ κοινὴ ἀπ' τοὺς Ἑβδομήκοντα, γιὰ νὰ κατανοῆται ἀπ' τοὺς Ἑβραίους τῆς Ἀλεξάνδρειας, ποὺ μιλοῦσαν μία γλῶσσα: τὴν κοινή



Η ΥΠΑΤΙΑ: ΠΟΤΕ ΕΖΗΣΕ

Γεννήθηκε στὴν Ἀλεξάνδρεια (370)· ὁ πατέρας της Θέων (διάσημος Μαθηματικὸς καὶ Ἀστρονόμος, συνέγραψε σχόλια στὰ Στοιχεῖα τοῦ Εὐκλείδη) ἦταν Διευθυντὴς τοῦ Μουσείου τῆς πόλης. Διδάχθηκε Μαθηματικὰ ἀπ' τὸν γεωμέτρη Πάππο καὶ σύντομα ἔδειξε τὴν κλίση της σ' αὐτὸ ποὺ σήμερα ἀποκαλοῦμε Μαθηματικὸ Πλατωνισμό



Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ

Κατὰ τὸν τελευταῖο σχολάρχη τῆς Ἀκαδημείας, τὸν Δαμάσκιο στὴν Φιλόσοφο Ἱστορία:

... περιβαλλομένη δὲ τρίβωνα ἡ γυνὴ καὶ διὰ μέσου τοῦ ἄστεως ποιουμένη τὰς προόδους, ἐξηγεῖτο δημοσίᾳ τοῖς ἀκροᾶσθαι βουλομένοις ἢ τὸν Πλάτωνα ἢ τὸν Ἀριστοτέλην ἢ τὰ ἄλλου ὅτου δὴ τῶν φιλοσόφων



ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ

Παραλαμβάνοντας τὴν διεύθυνση τοῦ Μουσείου μετὰ τὸν θάνατο τοῦ πατέρα της, ἔθεσε ὡς στοίχημα ζωῆς τὴν ἐπαναλειτουργία τοῦ Μουσείου στὴν ἀρχαία του αἴγλη. Οἱ πολῖτες τῆς ἀχανοῦς αὐτοκρατορίας ἔνοιωθαν ὅτι ἀναστήθηκαν ὁ Διόφαντος καὶ ὁ Ἀπολλώνιος: ὁ Ἀστρονομικὸς Κανών, ἡ Ἀριθμητικὴ καὶ τὸ Περὶ τῶν Κωνικῶν ἀποτέλεσαν τὸ corpus τῶν ἔργων της



Ο ΝΕΟΣ ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ

Ἡ ἐμμονή της μὲ τὴν Θεωρία Ἀριθμῶν, ἰδιαιτέρως δὲ ἡ ἐνασχόλησή της μὲ τὶς λεγόμενες διοφαντικὲς (ἀπροσδιόριστες) ἐξισώσεις, τὶς ἐξισώσεις δηλ. ποὺ ἐπιδέχονται πολλαπλὲς λύσεις, τὴν ὡδήγησε σὲ μία ἐκ νέου ἐπαναδιατύπωση τῶν ἀρχῶν τῆς Ἄλγεβρας. Ἔτσι σὲ μία διοφαντικὴ ἐξίσωση τῆς μορφῆς f(x,y)=0, ὅπως ἡ x²-2y²=0, ψάχνουμε τὶς ἀκέραιες λύσεις της



ΟΙ ΚΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ

Τεράστια ἦταν ὅμως ἡ προσφορά της καὶ στὴν Μηχανική· ἡ ἐνασχόλησή της μὲ τὶς κωνικὲς τομές, δηλ. τὰ σχήματα τὰ ὁποῖα ἐμφανίζονται ὅταν ἕνα ἐπίπεδο τέμνῃ ἕναν κῶνο, ἔδωσε τὸ ἔναυσμα στοὺς Φυσικοὺς τοῦ 17ου αἰῶνα (κυρίως τὸν J. Kepler) νὰ ἀντιληφθοῦν ὅτι οἱ καμπύλες αὐτὲς εἶναι ἱκανὲς νὰ περιγράψουν μὲ ἀκρίβεια τὶς κινήσεις τῶν πλανητῶν



ΟΙ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΙ

Ἀπ' τὴν ἀλληλογραφία της μὲ τὸν μαθητή της Συνέσιο (μετέπειτα δυστυχῶς Ἐπίσκοπο Πτολεμαΐδος), πληροφορούμαστε ὅτι ἡ φιλόσοφος κατασκεύαζε ἀστρολάβους, γιὰ νὰ μετρᾷ τὶς θέσεις τῶν πλανητῶν, τῶν ἀστέρων καὶ τοῦ Ἡλίου, ὅπως ἐπίσης καὶ συσκευὲς γιὰ τὴν ἀπόσταξη τοῦ νεροῦ, ὑδρόμετρο γιὰ τὸν καθορισμὸ τῆς πυκνότητας τῶν ὑγρῶν, μετρητὲς στάθμης κ.ἄ.



ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ

Τὸ συγκρουσιακὸ πεδίο στὴν Ἀλεξάνδρεια τῶν ἀρχῶν τοῦ 5ου αἰῶνα ἦταν πολυδιάστατο. Στὸ ἤδη φορτισμένο κλίμα τῆς ἐποχῆς ἀπ' τὴν λεγομένη Ἀντιπαγανιστικὴ Νομοθεσία καὶ τοὺς ἀπάνθρωπους Πατριάρχες Ἀλεξανδρείας, ξεχώριζαν οἱ συγκρούσεις μεταξὺ Ἑβραίων καὶ Χριστιανῶν καὶ ὅλων αὐτῶν ἐναντίον τῆς πολυαριθμότερης κοινότητας τῆς πόλης, τῶν Ἑλλήνων



ΟΙ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΣ

Οἱ Πατριάρχες Ἀθανάσιος, Θεόφιλος (ἰδίως αὐτὸς) καὶ Κύριλλος ὑπῆρξαν κτηνώδεις μορφές. Ἤδη ἀπ' τὰ χρόνια τοῦ Ἰουλιανοῦ (ὅρ. Ἐπιστολαί, 9, 50, 56, 26, 51 καὶ 6) ὁ «μιαρὸς Ἀθανάσιος» διώκεται, ὁ Θεόφιλος κατεδαφίζει καθημερινῶς τοὺς ναοὺς τῶν θεῶν, ἐφαρμόζοντας κατὰ γράμμα τὸν Θεοδοσιανὸ κώδικα -ἕνα συνεχὲς σφυροκόπημα ἀκούγεται στὴν πόλη- καὶ ὁ Κύριλλος



... Ο ΚΥΡΙΛΛΟΣ ἀνεβαίνοντας στὸν πατριαρχικὸ θρόνο τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 412, μετὰ ἀπὸ σκληρὲς ὁδομαχίες τριῶν ἡμερῶν, μεταξὺ τῶν ὀπαδῶν του καὶ τῶν ὀπαδῶν τοῦ ἀνταγωνιστῆ του Τιμοθέου, ἔθεσε ὡς στόχο του τὴν ἐξαφάνιση καὶ τῶν τελευταίων στοιχείων τοῦ ἑλληνικοῦ ἐθνισμοῦ, δηλ. τὴν πλήρη καταστροφὴ τοῦ Μουσείου καὶ τὴν δολοφονία τῆς Ὑπατίας. Tὴν σκληρότητά του τὴν ἐπεδείκνυε κατὰ πάντων· λίγο πρὸ τῆς δολοφονίας τῆς φιλοσόφου εἶχε διατάξει τὴν ἐξορία ὅλων τῶν Ἑβραίων τῆς Ἀλεξάνδρειας (ζοῦσαν ἐκεῖ ἑπτὰ αἰῶνες), τὴν ἐξαφάνιση τῶν Μασσαλιανῶν (ἀσκητῶν Χριστιανῶν, ποὺ ζοῦσαν σὲ πλήρη ἔνδεια κ.ἄ.). Ὅταν πέθανε, ὁ Θεοδώρητος εἶπε: «ὁ θάνατός του χαροποίησε τοὺς ζωντανούς, προκάλεσε ὅμως μεγάλη θλίψη στοὺς νεκρούς»



Ο ΕΠΑΡΧΟΣ ΟΡΕΣΤΗΣ

Κατὰ τὸν Χριστιανὸ ἱστορικὸ Σωκράτη τὸν Σχολαστικό, κεντρικὸ πρόσωπο τῶν συγκρούσεων ἦταν ὁ ἔπαρχος Ὀρέστης, ὁ ὁποῖος ἂν καὶ ἦταν Χριστιανός, ὑπῆρξε ταὐτοχρόνως φίλος καὶ μαθητὴς τῆς φιλοσόφου· ὁ Ὀρ. ἐπειδὴ ἐπιθυμοῦσε εἰρήνη καὶ ἡρεμία στὴν πόλη, ἀλλὰ κι ἐπειδὴ ἐλάτρευε τὴν Ὑπατία -τὴν θεωροῦσε κόσμημα γιὰ τὴν πόλη- ἦρθε σὲ σφοδρὴ ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Πατριάρχη Κύριλλο



Η ΠΡΩΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ

Ὁ «διάπυρος ἀκροατὴς τοῦ ἐπισκόπου Κυρίλλου», Ἰέραξ, προκαλεῖ τοὺς Ἑβραίους τὴν ἡμέρα τοῦ Σαββάτου, οἱ ὁποῖοι γιὰ ἀντίποινα ἀποφασίζουν νὰ κάψουν μία ἐκκλησία· ὁ Κύριλλος διατάζει τὴν καταστροφὴ τῶν συναγωγῶν, τὴν δήμευση τῶν περιουσιῶν τους καὶ τὴν ἀποπομπή τους ἀπὸ τὴν πόλη. Ὁ Ὀρέστης συλλαμβάνει καὶ βασανίζει τὸν Ἰέρακα



Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ

Ὁ ἔπαρχος κατηγορεῖται ἐπὶ Ἑλληνισμῷ καὶ τραυματίζεται ἀπὸ μία ὁμάδα φανατικῶν μοναχῶν, τοὺς ὁποίους ὁ Κύριλλος μετέφερε στὴν Ἀλεξάνδρεια ἀπ' τὶς μονὲς τῆς Ν. Αἰγύπτου· ὁ δράστης μοναχὸς συλλαμβάνεται καὶ ἀφοῦ θανατώνεται γιὰ παραδειγματισμό, ἁγιοποιεῖται· ὁ Ὀρέστης δικαιώνεται καὶ ὁ Κύριλλος αἰσθάνεται μειωμένος



Η ΤΡΙΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ

Τὸν Μάρτιο τοῦ 415, ὄχλος Χριστιανῶν μὲ ἐπὶ κεφαλῆς τὸν Πέτρο τὸν Ἀναγνώστη συλλαμβάνουν τὴν Ὑπατία καὶ τὴν ὁδηγοῦν στὴν ἐκκλησία τοῦ Ἀρχ. Μιχαήλ· τὴν γδύνουν, τὴν βασανίζουν, τὴν κομματιάζουν καὶ τὰ μέλη της, ἀφοῦ ἐπιδείχθηκαν στοὺς ἔντρομους Ἀλεξανδρινούς, πετάχθηκαν στὴν θάλασσα. Κάπως ἔτσι ἐπανῆλθε ἡ ἡρεμία στὴν Ἀλεξάνδρεια



ΠΩΣ ΕΙΔΑΝ ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

Τὴν ἀποκρουστικὴ δολοφονία τῆς φιλοσόφου ἐσχολίασαν οἱ σύγχρονοι «ἱστορικοί»: ὁ Ἰ. Μαλάλας στὴν Χρονογραφία, ὁ Σωκράτης ὁ Σχολαστικὸς στὴν Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, ὁ Παλλαδᾶς στὴν Παλατινὴ Ἀνθολογία κ.ἄ. Κατὰ τὸν Μαλάλα: «κατ' ἐκεῖνον τὸν καιρὸν παρρησίαν λαβόντες ὑπὸ τοῦ Ἐπισκόπου, οἱ Ἀλεξανδρεῖς ἔκαυσαν φρυγάνοις αὐθεντήσαντες Ὑπατίαν τὴν περιβόητον φιλόσοφον». Κατὰ τὸν Σωκράτη: «καὶ ἐκ τοῦ δίφρου ἐκβαλλόντες ἐπὶ τὴν Ἐκκλησίαν ἣ ἐπώνυμον Καισάριον συνέλκουσιν· ἀποδύσαντές τε τὴν ἐσθήτα, ὀστράκοις ἀνεῖλον. καὶ μεληδὸν διασπάσαντες ἐπὶ τὸν καλούμενον Κιναρώνα, τὰ μέλη συνάραντες πυρὶ κατηνάλωσαν», ἐνῷ στὸ Λεξικὸν Σουΐδα (ἢ τῆς Σούδας) ὁ ἀνώνυμος συγγραφέας ἐκφράζει τὸν ἀποτροπιασμό του, λέγοντας: «αὕτη διεσπάσθη παρὰ τῶν Ἀλεξανδρέων καὶ τὸ σῶμα αὐτῆς ἐνυβριθὲν καθ' ὅλην τὴν πόλιν διεσπάρη. τοῦτο δὲ πέπονθε διὰ φθόνον καὶ τὴν ὑπερβάλλουσαν σοφίαν καὶ μάλιστα εἰς τὰ περὶ Ἀστρονομίαν, ὡς μέν τινες ὑπὸ Κυρίλλου, ὡς δέ τινες διὰ τὸ ἔμφυτον τῶν Ἀλεξανδρέων θράσος καὶ στασιῶδες ...»



ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Μπορεῖ τὸ ἔργο της νὰ μὴν ὁλοκληρώθηκε λόγῳ τοῦ μεσαιωνικοῦ σκότους ποὺ ἐκάλυψε ὅλες τὶς πτυχὲς τοῦ ἀνθρώπινου βίου, ἡ προσφορά της ὅμως ὑπῆρξε ἀναντίρρητη· καὶ μόνο τὸ ὅτι τὰ Μαθηματικὰ δὲν ἐγνώρισαν καμμία πρόοδο χίλια χρόνια μετὰ τὸν θάνατό της καὶ οἱ ἀσχολούμενοι μ' αὐτὰ «ἔπρεπε νὰ κατασπαραχθοῦν ἀπὸ θηρία ἢ νὰ καοῦν ζωντανοί», δεικνύει τοῦ λόγου τὸ ἀληθές



ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Δὲν εἶναι καθόλου τυχαία ἡ σημερινὴ ἑορτή. Θέλαμε νὰ ὑπενθυμίσουμε στοὺς Συνέλληνες, ὅτι στὸν εὐρύτερο ἑλληνικὸ χῶρο ἔζησε κάποτε μία γυναῖκα τὴν ὁποίαν ἐπροίκησε ἡ φύση, ἀλλὰ ἀδίκησε ἡ ἱστορία (σ.σ. αὐτὴ ποὺ γράφεται ἀπ' τοὺς νικητές). Παραφράζοντας τὸν ποιητή, θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι «ὅταν οἱ Ἕλληνες θέλουν νὰ καυχηθοῦν, τέτοιες βγάζει τὸ ἔθνος μας θὰ λένε»